Biçim Bilgisi :
Türkçe‘nin Sözcük Yapısı : Dilimizde sözcükler üç ayrı şekilde yapılır ve üç farklı yapılanma adı alır :
1) Kök durumunda olabilir (Basit Sözcük)
2) Köklere ve gövdelere getirilen eklerle türetilebilir. (Türemiş Sözcük)
3) İki ya da daha çok sözcüğün birleşmesinden meydan gelebilir. (Bileşik Sözcük)
Kök : Bir sözcüğün üzerinde bulunan bütün ekler atıldığında anlamlı olarak kalabilen en küçük parçadır. Örnek : Bal, kaş, göz, el
Dilimizde sözcük kökleri genel olarak tek hecelidir; ancak iki ya da üç heceli olan sözcük köklerine de rastlanır. Örnek : Otur, yürü, çiçek, emek, sarı, kelebek
UYARI : Dilimizde, kökle ek arasında anlam ilgisi bulunur. Bu nedenle, sözcüğün kökünü bulmak için ek varsaydığımız kısımları attığımızda, kalan kökle, sözcüğün ilk şekli arasında anlamca bir bağ yoksa, atılan kısımlar ek değildir. Kısacası bu, kök halinde bir sözcüktür.
Örnek : yık – ık bil – gi bal – ık balık göl – ge gölge
kök ek kök ek ek değil kök ek değil kök
Sözcük Kökleri Üç Grupta İncelenir :
1) Ad (isim) Kökleri : Örnek : el, oda, ot, balık, pat, fıs, cız
2) Eylem (fiil) Kökleri : Örnek : koş-, git-, bak-, sus-, aç-
3) Ortak (ikili) Kökler : Örnek : barış, güven, eski, boya, sıva, damla
Örnek : Bir damla su bile kalmadı.
Ad
Çeşme sabaha kadar damladı.
eylem
UYARI : Ortak kökler arasında bir anlam yakınlığı olduğuna dikkat edilmelidir. Hem ad hem de eylem kökü olup da anlamca ilgisiz olan sözcük köklerine sesteş (eşsesli) kökler denir.
Örnek : Bu kız beni kızdırıyor.
Ad (genç kadın) Eylem (sinirlenmek)
Satırlarıma son verdim. Satırla kolunu kesti.
Ad (düz yazıda dize) Ad (kesici bir alet)
Ek : Sözcük kök ve gövdelerine getirildiğinde onların anlamlarını değiştiren, kimi zaman anlamlarıyla birlikte türlerini değiştiren ya da sözcüklerin cümle içindeki görevini belirleyen hece ve seslerdir.
Bir ekin sözcük üzerinde üç farklı işlevi vardır. Bunlar :
1) Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmek,
2) Eklendiği sözcüğün anlamıyla birlikte türünü değiştirmek, (Addan-eylem, eylemden-ad gibi)
3) Eklendiği sözcüğün cümle içindeki görevini belirlemek. (Nesne, Yüklem, Tümleç gibi).
İşlevlerine göre ekler ikiye ayrılırlar:
Yapım Eki : Eklendiği sözcüğün kök anlamıyla bağlantılı bir biçimde yeni anlamda bir sözcük türetmeye yarayan eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamıyla birlikte kimi zaman türünü de değiştirir. Örnek:
balık örtü
bal ık ört ü
balık bal ört örtü
Yapım Eki Çeşitleri :
Addan Ad Yapım Ekleri :
-cı,-ci,-cu,-cü-çı,-çi,-çu,-çü
Addan Sıfat Yapım Ekleri :
Addan Zarf Yapım Ekleri :
Addan Eylem Yapım Ekleri :
Eylemden Ad Yapan Ekler :
Eylemden Eylem Yapan Ekler :
-dır,-dir,-dur,-dür,-tır,-tir,-tur,-türYapım Ekleriyle İlgili Özellikler :
1) Yapım eki, bir sözcüğün köküne getirildiğinde o sözcüğü gövdeye dönüştürür.
Örnek : Baş : Ad Kökü
Baş-la : Eylem gövdesi
2) Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir. İlk yapım eki, kökü gövdeye dönüştürürken, diğer yapım eklerinin gövdeye getirildiği kabul edilir.
Örnek : Göz : Ad Kökü
Göz-lük : Ad Gövdesi
Göz-lük-çü : Ad Gövdesi
3) Bir sözcükte yapım eki çekim ekinden önce gelir.
Örnek : yaş – a – dık – lar – ımız
Yapım eki Çekim eki
4) Sesteş ekler birbirine karıştırılmamalıdır.
Örnek : Yaz-ı-s-ı-n-ı çok beğendik.
Çekim Eki : Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmeyip, yalnızca cümle içindeki görevini belirleyen eklerdir. Çekim ekleri, sözcükleri birbirine çeşitli görev ve anlam ilgisiyle bağlar ve cümleyi oluşturur. Örnek : Kardeş kitap kitapçı al.
Adlara Gelen Çekim Ekleri :
Tamlama Ekleri : -ın,in,-un,-ün,-ı,-i,-u,-üDuvar-ın,boya-s-ı, kız-ın, saçlar-ıAd Durum Ekleri . -i,-e,-de,denKapı-y-ı,ev-e,masa-da,çanta-danİyelik Ekleri : -im,-in,-i,-imiz,-iniz,-leriKalem-im,akıl-ın,anne-si,okul-umuzKişi Ekleri : -im, -sin,-dir,-iz,-siniz,-dirlerTürk-üm,Türk-sün,Türk-tür,Türk-üzEk eylemler : -dir,-idi,-imiş,-iseGüzel-idi,tatlı-imiş,benim-iseEylemlere Gelen Çekim Ekleri :
Bildirme Kipleri : -yor,-acak,-r(-z),-dı,-mışOku-yor,bak-acak,yürü-r,bitme-z,gel-di,anla-mışDilek Kipleri : -a,-e,-sa,-se,-malı,-meli,-sinBak-a-lım,git-e-y-im,oku-sa,bil-se,yaz-malıKişi Ekleri : -im/-m,-i/-sin,-k/iz,-siniz/niz,-lerBak-ı-yor-um, bil-di-n,bekle-di-k,gel-i-yor-uzEk eylemler : -dir, -idi, -imişBil-i-yor-dur,al-mış-idi-m,söyle-yor-imişGövde : Yapım eki alan sözcüklere gövde denir. Yapım eki bir sözcüğün köküne getirildiğinde o sözcüğü kök olmaktan çıkararak gövdeye dönüştürür.
Örnek :
İnce - l incel(mek)
Kök yapım eki eylem gövdesi
Söz - lük sözlük
Kök yapım eki ad gövdesi
Utan - gaç utangaç
Kök yapım eki sıfat gövdesi
Gece - leyin geceleyin
Kök yapım eki zarf gövdesi
Yapıları Yönünden Sözcükler :
Basit Sözcükler : Herhangi bir yapım eki almamış ya da bir sözcükle birleşmemiş olan sözcüklere yapıları yönünden basit sözcük denir.
Örnek : Kuşların kanadına yazdım aşkımı.
Kuş – lar - ın kanat - ı – n - a yaz – dı – m .
Çoğul tamlayan tamlanan kaynaştırma yönelme görülen 1. tekil
Eki Eki Eki ünsüzü durum eki geçmiş şahıs
Zaman eki eki
Aşk - ım – ı .
1. tekil belirtme
iyelik eki eki
Türemiş Sözcükler : Yapım ekleri alarak yeni bir anlam ve biçim kazanmış olan sözcüklere yapıları yönünden türemiş sözcük denir.
Örnek : Ölümün anlamı değişti birden.
Öl – üm – ün an - la - m – ı değ – iş - ti bir – den.
Eylemden ad addan eylem eylemden ad eylemden eylem addan zarf
Yapım eki yapım eki yapım eki yapım eki yapım eki
Bileşik Sözcükler : İki ya da daha çok sözcüğün birleşip kaynaşmasından oluşan sözcükler yapıca bileşiktir.
Kuruluşlarına Göre Bileşik Sözcükler :
a) Belirsiz ad tamlaması biçiminde yapılanlar :
Örnek : Buzdolabı, Çörekotu, Aslanağzı, Dilbilgisi
b) Takısız ad tamlaması biçiminde yapılanlar : Örnek : Atatürk, Konutkent, Kadıköy, Anıtkabir
c) Sıfat tamlaması biçiminde yapılanlar : Örnek : Sivrisinek, Akdeniz, Yalınayak, Kocatepe
d) Cümle biçiminde kalıplaşanlar : Örnek: Gecekondu, Külbastı, Mirasyedi, İmambayıldı
e) Bir ad, bir eylem kökünün birleşip kaynaşmasından yapılanlar :
Örnek : Erol, Şenol, Seyret, Karnıyarık
f) İki eylem kökünün birleşip kaynaşmasından oluşanlar :
Örnek : Çekyat, Uyurgezer, Gelgit, Biçerdöver
g) İki yansıma sözcüğün birleşip kaynaşmasından oluşanlar:
Örnek : Çıtçıt, Gırgır, Cırcır, Pırpır
h) Ses değişimiyle oluşan bileşik sözcükler :
Örnek : Ne + için Niçin
Pazar + ertesi Pazartesi
Kahve + altı Kahvaltı
Kayın + ana Kaynana
Anlamlarına Göre Bileşik Sözcükler :
a) Bileşik sözcüklerin büyük çoğunluğunda, birleşen her iki sözcük de kendi anlamının dışına kaymıştır. Örnek : Hanımeli, Aslanağzı, Kuşbaşı, Kadınbudu
b) Bileşik sözcüğü meydan getiren sözcüklerden biri kendi anlamında, diğeri kendi anlamının dışında kullanılmış olabilir. Örnek : Ateşböceği, Basımevi, Aşçıbaşı, Başçavuş
c) Bileşik sözcüğü oluşturan her iki sözcük de kendi anlamında kullanılmış olabilir.
Örnek : Bilirkişi, Uyurgezer, Buzdolabı, Toplumbilim
