BAĞLAÇLAR
Eş görevleri sözcükleri, sözcük öbeklerini, cümleleri birbirine bağlayan sözcük türlerine bağlaç denir. Bağlaçların üç görevi vardır :
¨ Eş görevli sözcükleri birbirine bağlar.
¨ Sözcük öbeklerini birbirine bağlar.
¨ Cümleleri birbirine bağlar.
Dilimizde sık kullanılan başlıca bağlaçlar şunlardır : Ve, veya, ya da, ile, yahut, veyahut, de(da), ki, fakat, ama, meğer, zira, madem, mademki, oysa, oysaki, halbuki, yeter ki, ancak, yalnız, nitekim, üstelik, örneğin, gerek… gerek, ister … ister, ne … ne, hem … hem vb.
Başlıca Bağlaçlar ve Farklı Kullanımları :
* İle : Yalnızca eş görevli sözcük veya sözcük öbeklerini birbirine bağlar; cümleleri birbirine bağlayamaz. Edat olan “ile” ve bağlaç olan “ile” yi birbirine karıştırmayınız ve bağlaç olan “ile” nin de ek biçiminde yazılabileceğini unutmayınız. Bağlaç olan “ile” yi edat olan olan “ile” den ayırmak için, “ile” nin yerine “ve” sözcüğünü kullanmayı deneyin. “ile” bağlaç olarak kullanılmışsa, yerine “ve” bağlacını rahatlıkla kullanabilirsiniz. Örnek :
Bu dergi ile şu kitabı çekmeceye koy.
Masalarla sandalyelere dokunmayın.
Annemle babam tatile gitti.
* De (da) : Görev ve anlamları :
a) Cümleleri birbirine bağlamada kullanılır. Örnek :
Gökten ne yağdı da yer kabul etmedi.
Buraya kadar gelmiş de bize uğramamış.
b) Eş görevli sözcükleri birbirine bağlamada kullanılır. Örnek :
Seni de onu da işe alıyoruz.
c) Bu bağlaç, bazı kullanımlarda cümleye, azarlama, korkutma, direnme, umutsuzluk, alaya alma ve küçümseme anlamları katar. Örnek :
Lafını bil de öyle konuş. (Azarlama)
Geleceği varsa göreceği de var. (Korkutma)
Adam gitmem de gitmem diye tutturdu. (Direnme)
Büyüyecek de adam olacak da bize bakacak. (Küçümseme, umutsuzluk)
Hava güzel olacak da pikniğe gideceğiz. (umutsuzluk)
d) Bazı kullanımlarda düşüncenin sürdüğünü gösterir. Örnek : Çantamı unutmuşum da…
e) Soru ekleriyle birlikte kullanıldığında, şaşkınlık bildirir, sözün anlamını güçlendirir. Örnek: O da mı gelecek?
f) İkileme kurarak sözün anlamını pekiştirir. Örnek : Ev de ev, görülmeye değer.
g) Bazı kullanımlarda koşul ilgisi kurar. Örnek : Dinledi de anladı.
h) İki yargıyı birbirine bağlarken, birinci yargıya olumsuzluk anlamı katar. Örnek: Anllatın da anlamadık mı?
* Ki : İki cümleyi, koşul, sebep-sonuç, amaç-sonuç, zaman, açıklama, yorum, ilgilerinden biriyle bağlayan bu bağlacın özne görevindeki bir ad ya da zamiri vurgulaması da mümkündür. “ki” bağlacının bir eksiltili cümlenin sonunda yer almasına da sık rastlanır. Örnek : Okula erken git ki dersi kaçırmayasın! (Koşul)
Çalışmadı ki başarılı olsun. (Sebep-sonuç)
Buraya geldim ki seni göreyim. (Amaç-sonuç)
Eve geldim ki sular akmıyor. (Zaman)
Sonunda anlaşıldı ki beni arayan Ayşe’ymiş. (Açıklama)
O ki seni aramıyor, sen de onu arama artık. (Özne görevindeki zamiri vurgulama)
Öyle üzgünüm ki …
* Ve : Çok sık kullandığımız bir bağlaçtır. Girdiği cümleye, “her ikisi” anlamını katar. Yalnızca eş görevli sözcük öbeklerini değil, cümleleri de birbirine bağlayabilir. Örnek:
O ve ben, en kısa zamanda görmeye geleceğiz.
(Özne görevindeki zamirleri birbirine bağlamış)
Onu aradım ve eve davet ettim.
(İki cümleyi birbirine bağlayarak sıralı cümle kurmuş.)
Cümleye “her ikisi” anlamı katan öteki bağlaçlar şunlardır : Hem … hem (de)…, gerek … gerekse…, de… de… Örnek : Bu geziye hem seni hem de onu götüreceğiz.
Gerek ondan gerekse senden çok memnunum.
Senden de ondan da bir alacağımız kalmadı.
* Veya : Cümleye “ikisinden biri” anlamı katar. Örnek :
Seni karşılamaya Semra veya Erkan gelecek.
(Özne görevindeki sözcükleri birbirine bağlamış.)
Cümleye ikisinden biri anlamı katan öteki bağlaçlar şunlardır : ya da, veyahut, ya … ya(da) Örnek : Mehmet ya da (veyahut) Özgür’le sana haber gönderirim.
Gelecek yaz tatilimi ya deniz kıyısında ya da dağda geçireceğim.
* Ne … ne (de) : Biçimce olumlu anlamca olumsuz cümlelerde kullanılan bir bağlaçtır. Kullanıldığı cümlenin yükleminin olumlu olması gerekir. Örnek :
Ne öğretmenlerini ne de okulunu seviyor. (Okulunu da öğretmenlerini de sevmiyor)
Bu bağlacın, karşıt kavramların arasına girerek, cümleye “ikisinin arasında, yaklaşıklık” anlamını katması da mümkündür. Örnek: Bugün hava ne sıcak ne soğuk.
* Halbuki-Dahası-Örneğin : Çelişik yargıları birbirlerine bağlarlar. Örnek :
Sınavı kazanamadı, halbuki çok çalışmıştı.
Beni aramadı, oysaki arayacağını sanmıştım.
Beni çok üzmüştün, öyleyken bile seni çok seviyordum.
Dahası, üstelik : İlk yargıyı, pekiştirme ilgisiyle birbirine bağlar. Örnek :
Evlendiği kız güzel, üstelik çok zengindi.
Evlendiği kız güzel, dahası çok zengindi.
Örneğin, Mesela, Sözgelimi : Bunları örnekleme bağlaçları olarak kabul etmek gerekir. Bir yargıdan sonra, o yargıyla ilgili örnek verilecekse kullanılır. Örnek : Sıfatlar varlıkları niteleyen ya da belirten sözcüklerdir. Örneğin (sözgelimi, mesela); “güzel” sözcüğü, “Güzel sözler söyleyerek beni kandıramazsın.” Cümlesinde bir addan önce gelerek niteleme görevi üstlendiği için sıfat olarak kullanılmıştır.
* Çünkü-Ama :Bu bağlaç bir açıklama bağlacıdır. İki yargının arasına girerek söz konusu yargıları sebep-sonuç açıklamasıyla birbirine bağlar. Aynı görevle kullanılabilen öteki bağlaçlar şunlardır: Bu yüzden, bu nedenle, bu sebeple, bundan dolayı… Örnek:
Dün seni arayamadım; çünkü işim çoktu.
Dün işim çoktu; bu nedenle seni arayamadım.
Ama : Biri olumlu, diğeri olumsuz yargı bildiren iki cümleyi birbirine bağlar. Bu bağlaçla aynı görevde kullanılabilen öteki bağlaçlar şunlardır: Ancak, yalnız, fakat, lakin, zira…
Örnek : Çok ısrar ettim ama (fakat, ancak, lakin, zira) kararını değiştiremedim.
Bu bağlaçların iki sıfatın arasına girmesi ya da iki yargı arasında “koşul ilgisi” kurması a mümkündür. Örnek : Güneşli; fakat serin bir gün geçirdik bugün.
İstediğin yere gidebilirsin; ama saat ondan önce evde ol.
Yapıları Yönünden Bağlaçlar :
Basit Bağlaçlar : Bunları kök halindeki bağlaçlar olarak adlandırmak da mümkündür: ve, ile, dahi, ki, bile, çünkü… gibi.
Türemiş Bağlaçlar : Bir ya da birden çok yapım ekiyle, anlamca ilgili olduğu bir kökten türemiş bağlaçlardır: Üstelik, örneğin… gibi.
Birleşik Bağlaçlar : En az iki ayrı sözcüğün zamanla kaynaşıp birleşmesiyle oluşan bağlaçlardır: Öyleyse, veyahut… gibi.
Öbekleşmiş Bağlaçlar : Aynı yazılan en az iki sözcüğün (sözcük öbeğinin) oluşturduğu bağlaçlardır. Bunların çoğu, öteki bağlaçlardan farklı olarak tek başlarına da anlamlıdır: Yeter ki, demek ki, kaldı ki, varsayalım ki, tut ki, uzun sözün kısası, ne var ki… gibi.
Yinelemeli Bağlaçlar : Kimi bağlaçların aynı sözcüğün tekrarıyla oluştuğu görülür. Bu bağlaçlarda bağlanan sözcük veya söz öbeklerinden biri araya girer: Ne… ne(de)…, hem… hem(de)…, ya… ya(da) … gibi.
